MASARAKAT SUNDA
Urang Sunda mangrupa salah sahiji séké sélér nu ngeusi utamana bagian kulon pulo Jawa, populasi kadua panglobana di Indonésia. Luyu jeung sajarahna, urang Sunda lolobana sumebar di lemah caina nu kiwari sacara administratif sumebar di propinsi Jawa Kulon, Banten, Jawa Tengah, DKI Jakarta, jeung Lampung kidul. Lian ti éta, program transmigrasi ti Tatar Sunda ka sababaraha wewengkon di Kalimantan jeung Sulawesi ogé ngahasilkeun kantong-kantong masarakat Sunda, katambah ku pribadi-pribadi nu sumebar di sakuliah dunya, nu utamana kadorong ku motif ékonomi.
Umumna mah urang Sunda maké basa Sunda (aya sababaraha basa wewengkon, nu masing-masing boga ciri) dina paguneman sapopoé, ngan ka dieunakeun, basa Sunda téh beuki kadéséh ku basa gaul lianna, utamana ku basa Indonésia salaku basa nasional di Indonésia. Di wewengkon wates atawa nu sacara tradisional loba sélér séjén (Jawa), ilahar ogé dipaké basa campuran (Jawa Réang, Jawa Sérang), gumantung jeung saha ngobrolna. Kadéséhna basa Sunda ku basa Indonésia dipangaruhan ku sababaraha hal, di antarana kusabab basa Sunda teu kungsi dipakéna sacara formal, ayana béda basa wewengkon nu kadang dianggap nyusahkeun (sieun salah), sarta lobana sélér séjén nu datang ka Tatar Sunda.
Numutkeun sajarahna, cenah mah urang Sunda téh boga dasar budaya huma, sahingga condong ka solitér. Titinggal kaadaban kolot kapanggih di wewengkon sisi Situ Bandung Purba, Guha Pawon, sarta sababaraha situs arkéologi mangrupa kabuyutan/pamujaan mégalitik. Di Nusantara/Indonésia, bukti arkéologis nunjukkeun yén kaadaban tulis pangkolotna téh aya di Tatar Sunda. Karajaan-karajaan Sunda nu kacatet dina sajarah atawa katalungtik titinggalna aya sababaraha karajaan, di antarana Salakanagara, Kendan, Tarumanagara, Sunda, Galuh, Sumedanglarang, Cirebon, jeung Banten.
Numutkeun titinggal arkéologis sarta naskah-naskah Sunda kuna nu tos katalungtik, urang Sunda jaman baheula boga ageman monotéis, nu ka dieunakeun kapangaruhan/katambah ku ajaran Hindu, Buda, Islam, jeung Kristen. Ageman pituin urang Sunda (Sunda Wiwitan) bisa kénéh ditempo di Kanékés, Banten, nu ti jaman baheula ngurung manéh tina kamodérenan. Kiwari, kalolobaan urang Sunda ngagem Islam.
Urang Sunda mah cenah katelah égalitér, kagambarkeun tina basa nu dipaké ku gegedén karajaan jeung cacah dina carita-carita tradisional nu teu wanoh kana undak-usuk atawa tingkatan basa. Kadieunakeun, utamana ti saprak dijajah Mataram, “kamonésan” Sultan Agung dina nyiptakeun undak-usuk basa ditiron ku para ménak Sunda, nu hasilna mangrupa jungkrang antara ménak jeung cacah. Dina jaman dijajah Walanda, dua tingkat sosial ieu kasambung ku istilah priyayi, golongan pagawé pamaréntahan (birokrat, militér, jeung guru) nu sabenerna mah lolobana kaasup golongan ménak kénéh. Dina awal abad ka-20, strata sosial ieu beuki luntur, komo sanggeus jaman kamerdikaan mah. Najan kitu, nepi ka kiwari, watek féodal téh kadang sok kaciri kénéh aya dina kahirupan urang Sunda.
ARTIKEL KADUA
Tugasna : Teangan dina internet artikel ngenaan adat istiadat sunda.
ADAT ISTIADAT SUNDA
Sacara géografis Jawa Barat mangrupa tempat lahir jeung tumuwuhna kabudayaan sunda, Jawa Barat ogé mangrupa daérah kepulauan anu biasa dosebut kepulauan Nusantara. Istilah éta dipaké dina abad ka 14 Masehi nya éta jaman Majapahit. Daérah Jawa Barat anu tumuwuh minangka tempat urang sunda hirup miboga kamekaran anu tangtu dina sagala aspék saperti Téknologi(pakasaban), Sistem duduluran, Basa, Kasenian, Ageman, jeung élmu pangaweruh.
Budaya atawa kabudayaan asalna tina basa Sansekerta nya éta buddhayah, nu mangrupakeun wangun jamak tina buddhi (budi atawa akal) dihartikeun salaku hal-hal nu aya pakaitna jeung budi ogé akal manusa. Dina basa Inggris, kabudayaan disebut culture, nu asalna tina kécap Latin “Colere’, nya éta ngolah atawa ngerjakeun. Bisa dihartikeun ogé salaku ngolah tanah atawa tatanén. Kécap culture ogé bisa dihartikeun salaku “kultur” dina basa Indonesia. Kabudayaan didefinisikeun salaku sakabeh pangaweruh manusa salaku makhluk sosial nu digunakeun pikeun maham jeung ngainterpretasikeun lingkungan jeung pengalamanna, sarta jadi landasan dina tingkah-lakuna, ku kituna kabudayaan mangrupakeun sarangkaian aturan-aturan, pituduh-pituduh, rencana-rencana, jeung strategi-strategi nu ngawéngku sarangkaian model-model kognitif nu dipiboga ku manusa, jeung digunakeun sacara selektif Dina nyanghareupan lingkunganna sakumaha kawujudna dina tingkah-laku jeung tindakan-tindakanna. Kabudayaan bisa didefinisikeun salaku sakabeh pangaweruh manusa salaku makhluk sosial nu digunakeun pikeun maham jeung ngainterpretasikeun lingkungan jeung pengalamanna, sarta jadi pituduh pikeun tingkah lakuna. Hiji kabudayaan mangrupakeun kabogaan babarengan anggota dina masarakat atawa golongan sosial, nu sumebarna ka anggota-anggotanna jeung pewarisna ka generasi saterusna dilakukeun ngaliwatan proses belajar jeung ngagunakeun simbol-simbol nu ngawujud boh dina wangun ka ucap boh henteu (ka asup ogé sarupaning pakakas nu dijieun ku manusa). Ku kituna, sakumna warga masarakat miboga pangaweruh ngeunaan kabudayaanna nu henteu sarua jeung anggota-anggota lianna, lantaran ku pengalaman jeung proses diajar nu beda jeung lantaran lingkungan-lingkungan nu disanghareupan teu salilana sarua.[1] Sedengkeun Sunda nya éta istilah pikeun idéntitas hiji séké sélér nu nyicingan utamana bagian kulon pulo Jawa (katelah Tatar Sunda atawa Pasundan, ngawengku propinsi Jawa Kulon, Banten, jeung bagian kulon Jawa Tengah), nyaéta urang Sunda, nu migunakeun basa Sunda salaku basa indungna katut kabudayaanana.
Numutkeun sajarahna, cenah mah urang Sunda téh boga dasar budaya huma, sahingga condong ka solitér. Titinggal kaadaban kolot kapanggih di wewengkon sisi Situ Bandung Purba, Guha Pawon, sarta sababaraha situs arkéologi mangrupa kabuyutan/pamujaan mégalitik. Di Nusantara/Indonésia, bukti arkéologis nunjukkeun yén kaadaban tulis pangkolotna téh aya di Tatar Sunda. Karajaan-karajaan Sunda nu kacatet dina sajarah atawa katalungtik titinggalna aya sababaraha karajaan, di antarana Salakanagara, Kendan, Tarumanagara, Sunda, Galuh, Sumedanglarang, Cirebon, jeung Banten. Adat-adat sunda teh loba pisan, tapi anu sering diayakeun mah diantawisna :
A. Adat pikeun jalma hamil
1. Ngandung opat bulanan
2. Ngandung tujuh bulanan/Tingkeban
3. Ngandung salapan bulan
4. Reuneuh Mundingeun
B. Adat lahirna orok
1. Tembuni
2. Nenjrag Bumi
3 .Puput Puseur
4. Ekah
5. Nurunkeun
6. Cukuran/Marhabaan
7. Turun Taneuh
C. Adat barudak leutik
1. Gusaran
2. Sepitan/Sunatan
D. Adat Kawinan
1. Samemeh akad
(a) Neundeun Omong
(b) Ngalamar
(c) Seserahan
(d) Ngeuyeuk Seureuh
2. Adat Akad Nikah
3. Saeunggeus akad
a) Munjungan/sungkeman
b) Upacara Sawer (Nyawer)
c) Upacara Nincak Endog
d) Upacara Buka Pintu
e) Upacara Huap Lingkung
E. Adat Paeheun
PANGARUH BASA SEJEN
Umumna mah urang Sunda maké basa Sunda (aya sababaraha basa wewengkon, nu masing-masing boga ciri) dina paguneman sapopoé, ngan ka dieunakeun, basa Sunda téh beuki kadéséh ku basa gaul lianna, utamana ku basa Indonésia salaku basa nasional di Indonésia. Di wewengkon wates atawa nu sacara tradisional loba sélér séjén (Jawa), ilahar ogé dipaké basa campuran (Jawa Réang, Jawa Sérang), gumantung jeung saha ngobrolna. Kadéséhna basa Sunda ku basa Indonésia dipangaruhan ku sababaraha hal, di antarana kusabab basa Sunda teu kungsi dipakéna sacara formal, ayana béda basa wewengkon nu kadang dianggap nyusahkeun (sieun salah), sarta lobana sélér séjén nu datang ka Tatar Sunda.
Informasi pangkolotna ngeunaan basa jeung aksara nu dipaké di wilayah Kepulauan Nusantara, kalibet Tatar Sunda, aya dina prasasti ti abad ka-5 Masehi. Dina éta abad digunakeun basa Sanksekerta jeung aksara Palawa pikeun nuliskeun sababaraha prasasti di Kalimantan Timur (Karajaan Kutai) jeung Tatar Sunda (Karajaan Tarumanagara). Éta basa jeung aksara lain basa pituin diajangkeun pikeun nuliskeun dokumen resmi, henteu digunakeun pikeun komunikasi sosial. Jaman Karajaan Galuh jeung Karajaan Sunda, prasasti jeung naskah ditulis ngagunakeun dua basa jeung dua aksara, nya éta basa jeung aksara Sunda kuna sarta basa jeung aksara Jawa kuna. Basa Sunda resmi diaku salaku basa nu madeg mandiri ti mimiti taun 1841, dicirikan ku ayana (terbitna) kamus basa Sunda nu munggaran (kamus basa Belanda-Melayu dan Sunda). Kamus éta diterbitkeun di Amsterdam, disusun ku T. Roorda, Sarjana basa timur, sedengkeun kandaga kecapna mah dikumpulkeun ku De Wilde. Tuluy Roorda ngajieun pernyataan : Tulisan déngdékIeu kamus aya mangpaatna, hususna ngarah leuwih apal kana basa anu nepi ka ayeuna kurangna pangaweruh jeung teu sampurna, basa anu dipaké di wewengkon Jawa wilayah barat (kulon), ku masarakat di dinya mah sok disebut Sunda atawa Sundalanden, basa nu dipaké di wilayah timur, béda jeung basa Jawa jeung Melayu, nya éta basa anu dipaké ku urang dengeun di kepulauan Hindia Timur. Basa Sunda salaku basa anu digunakeun dina pakumbuhan masyarakat, miboga sababaraha dialék gumantung daérahna, kayaning dialék Banten, Bogor, Parahyangan, jeung Cirebon. Alatan kitu, basa Sunda ogé mibanda basa anu maneuh dina hartian basa lulugu minangka basa penganteur atawa basa nu baku dina pengajaran atawa dina pakumbuhan nya éta basa nu aya di wilayah Priangan utamanya Bandung.[6] Dina basa sunda aya anu disebut undak-usuk basa anu mangrupa padodan pikeun basa masarakat sunda. Undak-Usuk basa Sunda gumelar antara abad ka-18 atawa 19 nalika datang pangaruh politik Mataram jeung pengaruh ti basa Jawa Kuna. Dina jaman harita, jaman urang dijajah Walanda, mémang dina pakumbuhan urang Sunda (cara pakumbuhan sakumna urang Indonesia) aya panta-panta sosial. Dalah kalungguhan masing-masing jalma ogé béda-béda nurutkeun hukum, da aya hukum anu khusus jang urang Walanda katut urang Barat, aya hukum husus pikeun utang Timur asing (Cina, Arab, Keling jsté). Ari urang pribumi jadi dadampar panghandapna. Tapi ku lantaran jumlahna pangréana, masih kénéh dibagi-bagi deui kana panta-panta: ménak, santana, somah atawa cacah kuricakan. Undak-usuk basa anu dijieun jeung diajarkeun dina abad ka-19 nepi ka awal ka-20, mémang luyu jeung kaayaan masyarakat Sunda harita anu dibagi dina tahap-tahap sosial.
Dina lobana basa sejen anu asup kana basa sunda, miboga pangaruh anu hebat. Aya anu alus aya oge anu bisa ngaruksak basa. Diantawisna bae pangaruh alus ti basa sejen nu asup kana basa sunda nyaeta :
1. Ngajadikeun basa sunda leuwih beunghar ku kecap
2. Loba kecap anu bisa dijadikeun kaendahan dina widang sastra
3. Nyirikeun sajarah sunda, yen sunda boga hubungan social jeung bangsa sejen
Sedengkeun pangaruh gorengna diantawisna bae nyaeta :
1. Loba kecap asli sunda anu ayeuna teu digunakeun, kusabab tos kagantikeun ku kecap ti basa sejen
2. Loba barudak ayeuna henteu apal kecap asli tina basa sunda
3. Nyirikeun yen basa sunda teh jadul
KECAP SEREPAN
a. Kecap Serepan tina Basa Indonesia
Umumna urang Sunda téh nggunakeun dua basa (dwibahasawan) dina hirup kumbuh sapopoéna, nyaéta basa Sunda jeung basa Indonesia. Munasabah upama loba kecap-kecap basa Idonesia anu asup kana basa Sunda. Kecap-kecap anu diserep sagemblengna, biasana mangrupa istilah anu euweuh sasaruanana dina basa Sunda.
Kecap-kecap basa Sunda nu mangrupa serepan tina basa Indonesia, diantarana: arus, obat bius, jabatan, jatah, mandiri, rumah sakit, ganjil, perkebunan, perairan, tabungan, persatuan, canggih, pertandingan, penjaga sakola, penyair, percitakan, taun baru, cabang, banjir, liburan, manis, rumah makan, mérah jambu, serah terima, perikanan, nada, ruang tunggu, limbah, perumahan, pembantu, siaran (radio), nyuci (poto), penerbit, jst.
b. Kecap Serepan tina Basa Daérah Séjén
Tatar Sunda kungsi diéréh ku Karajaan Mataram (Islam) kira-kira abad ka-17. Munasabah upama pangaruh basa Jawa téh asup kana basa Sunda. Kecap-kecap basa Sunda nu mangrupa serepan tina basa Jawa, diantarana: kocak, luruh, natus, pamong, pungkas, sima, céték, gabah, pirimis, kangen, lemah, mangkat, pancén, saking, jst.
c. Kecap Serepan tina Basa Asing
Basa asing nu gedé pangaruhna kana basa Sunda ku cara ngabeungharkeun kosa kecapna nyaéta basa Arab, Walanda, jeung Sangsekerta. Tina basa séjén ogé loba, saperti tina basa Kawi, Cina, Portugis, Jepang, Inggris, Spanyol, jeung Prancis. Tapi jumlahna henteu loba cara nu asalna tina tilu basa tadi.
1. Serepan tina Basa Arab
Asupna pangaruh basa Arab kana basa Sunda marng jeung asup sarta mekarna agama Islam di Tatar Sunda. Komo deui umumna urang Sunda ngagem agama Islam. Conto serepan tina basa Arab, di antarana: ahir, akal, batal, gaib, hadiah, hajat, halal, hasil, iblis, kiblat, lahir, mahluk, ajaib, badan, darurat, hidayah, hakim, haram, hilap, ibadah, idin, jubah, kamus, kitab, lisan, makam, maksud, mupakat, pasal, rijki, salat, sukur, malarat, pikir, rahim, saréat, saum, tawakup, jst.
2. Serepan tina Basa Walanda
Sanajana Walanda geus asup ka urang ti awal abad ka-17, tapi meuwuhna pangaruh basa Walanda kana basa Sunda mah dina awal abad ka-20. Éta pangaruh asup sabada loba bangsa urang anu sakola. Conto serepan tina basa Walanda, diantarana: akte, aspal, baki, ban, baud, bohlam, bulao, anduk, bak, balok, bangku, baskom, béngkél, buku, buncis,dasi, dongkrak, elev, gelas, hélem, kasur, kenék, laci, montir, pas, elev, setir, selang, setrum, dines, duit, elap, elat, erok, got, istal, kelas, kompor, lédeng, elev, peunteun, bor, sekrup, setrip, treuk, jst.
3. Serepan tina Basa Sangsekerta
Dina basa Sunda mah tina basa Sangsekerta téh kawilang loba. Bisa jadi lantaran dina hiji mangsa basa Sangsekerta kungsi jadi basa resmi sawatara karajaan di Tatar Sunda, saperti nu katembong dina prasasti-prasasti. Conto serepan tina basa Sangsekerta, di antarana: agama, angka, asmara, banda, ganda, garuda, guha, jaksa, jiwa, mangsa, ele, murka, naraka, nyata, paripurna, pidana, saksi, upacara, usaha, wacana, aksara, angkasa, budaya, cahaya, gapura, jagat, kuta, mastaka, mitra, nagara, nila, pahala, perkara, sukma, tresna, utama, jasa, jst.
4. Serepan tina Basa Kawi
Dumasar kana Kamus Umum Basa Sunda wedalan LBSS (1981), kecap serepan tina basa Kawi téh, di antarana: angkara, déwangga, doraka, hiang, layu, ménak, sarana, wibawa, daya, hingga, lalu, maya, sekar, wisma, jst.
5. Serepan tina Basa Portugis, diantara: baju, dadu, garpuh, karéta, korsi, méja, bako, bonéka, jandéla, mantéga, pésta, péstol, roda, sapatu, rénda, ronda, onar, jst.
6. Serepan tina Basa Perancis, di antarana: akur, komisi, losmén, medali, supir, karantina, kliseu, kongkur, perangko, sabun, kado, jst.
7. Serepan tina Basa Cina, di antarana: angpaw, cap, cét, emih, kecap, kuéh, loténg, tauco, bapaw, capcay, cingcaw, elevis, lihay, pécay, moci, siomay, tahu, jst.
8. Serepan tina Basa Inggris, di antarana: bodi, hen, pinalti, serial, pérs, elevise, spiker, mik-ap, fotokopi, tip, terminal, diskét, bodigar, elevise, robot, jst.
ISTILAH ADAT
A. Babarit
Babarit nyaéta hajat nyalametkeun (salametan) lebur. Carana, salembur nyangu kawas rék lebaran. Diantarana nyieun tumpeng jeung rupa-rupa bubur ketan. Dipingpin ku kokolot lembur, ngariung di hiji tempat, atawa ngajajar sisi jalan déa. Sanggeus kokolot lembur ngeungeut menyan, terus méènta-ménta ka karuhun, supaya lembur reujeung pangeusina dijaga tina rupa-rupa misibat. Cara saterusna daar balakecrakan.
B. Ngaliwon Orok
Ngaliwon Orok nyaéta salah sahiji adat Sunda. Waktuna unggal Jumaah kaliwon. Orok umur bubulanan atawa mimingguan téh, isuk-isuk dibawa ku paraji atawa dukun. Tuluy dimandian cai kembang tujuh rupa. Biasana sakalian dicekok, diinuman peresan konèng meunang marud. Berès dimandian tuluy dijampean. Maksudna, supaya ulah babari katerap panyakit.
C. Salametan Tujuh Bulan/Tingkeban
Upacara Tingkeban nyaeta upacara ibu-ibu anu geus hamil 7 bulan. Tujuan tingkeban atawa tujuh bulanan ieu, menta pertolongan ka Gusti Nu Maha Suci sangkan anak anu dikandung bisa lahir salamet. Tingkeban miboga ngaran asal kata tina tingkeb nu artina tutup, maksudna si ibu dilarang gaul jeung salakina samemh manehna ngalahirkeun. Dina acara eta, biasana bari ngumandangkeun ayat-ayat Al-Quran surat Yusuf, surat Lukman jeung surat Maryam. Di samping eta, disiapkeun peralatan jang ngamandian ibu anu keur hamil, jeung nyiapkeun rujak kanistren anu jerona aya 7 rupa buah-buahan. Ibu anu hamil dimandikeun ku tujuh jalma kaluargana, make tujuh lembar kain batik jeung dimandian ku cai kembang tujuh rupa.
D. Ekahan
Ékah, asalna ti kecap basa Arab nyaéta Aqqa hartina ngabeulah sarta motong. Nurutkeun istilah hukum Islam, ekah téh meuncit sato ingon-ingon dina poé ka tujuh ti kalahiran orok minangka tanda syukur ka Allah swt. Hukum akikah nyaéta sunah muakad hartina sunah anu pohara dinaséhatkaun pikeun kolot anu sanggup, pikeun anu nanggung balanja ankna. Ékah pikeun budak lalaki nyaéta dua embé sarta anak awéwé hiji embé.
1. Sarat Sato Ékah
Sato akikah kudu minuhan sarat kieu:
• Embé atawa domba kudu dina kaayaan cageur atawa henteu cacad[1]
• Sato anu dipeuncit geus cukup umur (sakurang-kurangna dua taun)
• Daging ékah sapertilu bagéan pikeun didahar ku anu ékah, sepetilu bagéan pikeun disedekahkeun sarta sepertilu deui pikeun dibagikeun ka nu séjén.
2. Fungsi Ékah
• Minangka piwujudan rasa syukur ka Alloh kana karunian-Na mangrupa kalahiran anak.[1]
• Ngajarkeun budak pikeun ngaraketkeun diri ka Alloh ti leuleutik
• Nempokeun rasa tanggung jawab kana amanat anu dibikeun Alloh swt
• Ngaraketkeun tali silaturahmi antar tatangga
• Numuwuhkeun sikep kapadulian sosial ka fakir miskin
3. Hikmah Ékah
1. Ngahirupkeun sunnah Nabi Muhammad Shallallahu alahi wa sallam dina nyontoan Nabiyyullah Ibrahim as nalika Alloh Subhanahu wa Ta’ala nebus anak Ibrahim anu dipikacinta nyaéta Ismail as.[2]
2. Dina aqiqah ieu ngandung unsur panangtayungan ti sétan anu bisa ngaréwong budak anu kalahir éta, sarta ieu luyu jeung harti hadits, anu hartina: “Saban budak éta kagadé kalayan ékahna.” (Hadits shahih riwayat Ahmad, Lebu Dawud, At Tirmidzi, An Nasai, Sarta Ibnu Majah). Ku kituna budak anu geus dibayar ékahna insya Alloh leuwih katangtayungan ti gangguan sétan anu mindeng ngaréwong barudak. Hal ieu pisan anu dimaksud ku Al Imam Ibunu Al Qayyim Al Jauziyah “yén leupasna manéhna ti sétan kagadékeun ku ékahna”.[2]
E. Ngaruwat
Ngaruwat dina istilah Sunda mah tiasa disebat penyucian atanapi nyucikeun. Diruwat hartosna disucikeun. Tujuanana sarua jeung babarit, ménta kasalametan ka karuhun jeung nu ngageugeuh lembur, dayeuh, atawa nagara. Bédana téh nu diruatna bisa lembur, nagara, bisa wangunan anyar, imah, kantor, pabrik, bisa ogé jelema (budak). Upama budak, budak lalaki kapiheuleutan (panengah). Lanceuk jeung adina awéwé. Diruat ku cara nanggap wayang, disebutna ngawayang ngaruat. Biasana ngondang dalang kolot ahlina. Lalakonna teu meunang nu séjén kudu lalakon Batara Kala Salila pagelaran wayang can tamat, nu lalajo teu meunang balik. Sing saha nu wani balik, bakal jadi mangsa Batara Kala. Batara Kala téh hiji buta (raksasa), kabeukina daging jeung getih jelema.
Artikel terkait : Contoh sesebutan dina basa sunda
